چغازنبیل شهر باستانی با اسرار نهفته
عبادتگاه باستانی چغازنبیل که در گذشته ایلامیان آن را زیگورات دوراونتاش می‌نامیدند، تقریبا ۱۲۵۰ سال قبل از میلاد احداث شده است. در آن دوره، اونتاش گال پادشاه بزرگ ایلام باستان بود و هدف او از ساخت نیایشگاه زیگورات چغازنبیل ستایش ایزد اینشوشیناک، الهه نگهبان شهر باستانی مهم شوش بود. اما متاسفانه در پی حمله سپاه آشور بانی‌پال، نیایشگاه زیگورات دوراونتاش (معبد چغازنبیل) و شهر بزرگ آن دوراونتاش در سال ۶۴۵ قبل از میلاد به همراه تمدن ایلامی خراب شد و از بین رفت.در ادامه با خونه چی همراه باشید.
چغازنبیل نمونه‌ای فوق‌العاده از معماری و سکونتگاه باستانی انسان است و فرهنگ و سرگذشت ایلامیان (عیلامیان) را نشان می‌دهد، به همین دلیل یکی از مهم‌ترین آثار ایران باستان محسوب می‌شود. زیگورات چغازنبیل در سال ۱۳۵۸ خورشیدی به‌عنوان اولین آثار تاریخی برجسته ایران زمین، همراه با نقش جهان اصفهان و تخت جمشید در فهرست جهانی یونسکو به ثبت رسید.
بنای تاریخی چغازنبیل کجاست؟
چغازنبیل در جنوب غرب ایران، نزدیک شهر تاریخی شوش، در استان خوزستان قرار دارد. همانطور که همه ما می‌دانیم یکی از قدیمی‌ترین شهرهای دنیا شوش است. شهر شوش در ۳۵ کیلومتری غرب شهر باستانی شوشتر، ۲۴ کیلومتری جنوب غربی دزفول و ۱۱۵ کیلومتری شمال غربی اهواز قرار دارد.
شوش در گذشته یکی از گسترده‌ترین و زیباترین شهرهای دنیا بشمار می‌رفت و پایتخت قدرتمندترین امپراتوری‌های دنیا بود. بنای باستانی چغازنبیل اسرار زیادی در خود نهفته است. زیگورات چغازنبیل که نام ایلامی آن زیگورات دوراونتاش است، در گذشته‌های دور قسمتی از شهر باستانی دوراونتاش بود.
تاریخچه کشف چغازنبیل
زمین‌شناس معروف ژاک دو مورگان در سال ۱۸۹۰ میلادی از وجود معادن نفت در ناحیه چغازنبیل خبر می‌دهد و پس از پنجاه سال زمانی‌که مهندسان نفت در چغازنبیل در حال کار بودند آجری را پیدا کردند که روی آن نوشته‌هایی بود.
سپس آجر را به دست باستان‌شناسانی که در شوش تحقیقات انجام می‌دادند رساند و به همین علت شروع به تحقیق در چغازنبیل کردند و نتیجه تحقیق به کشف زیگورات چغازنبیل و آثار باستانی مهم دیگر انجامید. این بنا چند دهه پی‌درپی در زیر خاک به شکل زنبیلی برعکس پنهان بود تا زمان پهلوی دوم توسط رومن گیرشمن فرانسوی خاک‌برداری شد.
چغازنبیل در جنوب غرب ایران، نزدیک شهر تاریخی شوش
جالب است بدانید که خاک‌برداری از این اثر باستانی، که به شکل برجسته متقارن در دل دشت مسطح واقع شده، باعث شد دانش دنیا درباره پیشینه باستانی ایران کامل شود. اما متاسفانه پس از گذشت حدود ۵۰ سال، زیگورات به علت عوامل طبیعی همانند باد و باران دچار فرسایش شدید شد و آسیب‌های فراوانی دید.
زیگورات، دوراونتاش و چغازنبیل به چه معنا هستند؟
- زیگورات برگرفته از واژه زقوره به معنی قله کوه و مکان مرتفع است و مشابه این بنا در میان عبادتگاه‌های سومریان آن دوره بسیار دیده می‌شد.
- دوراونتاش از ترکیب دو واژه عیلامی «دور» و «اونتاش» تشکیل شده که بخش اول واژه به معنای مکان و منزلگاه و بخش دوم آن نام پادشاه عیلامی (ایلامی) آن دوره که سازنده بنا بود، است. به گفته باستان‌شناسان چغازنبیل نام مدرن دوراونتاش و در اصل واژه‌ای لری است.
- چغازنبیل به معنای تپه زنبیلی از ترکیب دو واژه «چغا» و «زنبیل» تشکیل شده است. «چغا» در زبان لری به معنای تپه است. مردم محلی به تپه‌هایی که شکلی غیر طبیعی داشتند چغا می‌گفتند. «زنبیل» هم به معنی سبد است و چون این بنا تا قبل از حفاری همانند سبد برعکس بود مردم محلی نام چغازنبیل را روی بنا گذاشتند.
معماری زیگورات چغازنبیل
نیایشگاه زیگورات چغازنبیل در شهر دوراونتاش حدودا به طول ۱۰۰۰ و عرض ۱۳۰۰ متر از سه حصار تو در تو از جنس خشت تشکیل شده است. در میان حصار اول معبد اصلی که زیگورات نامیده می‌شد قرار گرفته؛ در حصار دوم کاخ‌ها و معابد کوچک؛ و در حصار سوم تصفیه خانه چغازنبیل، کاخ‌ها و آرامگاه‌های زیرزمینی سلطنتی قرار دارند.
مصالح اصلی به کار برده شده در اثر باستانی زیگورات دوراونتاش (چغازنبیل) خشت و گل است. همچنین برای محافظت از فرسایش خشت‌های به‌کار رفته در بنا از پوشش آجری استفاده زیادی شده است. نمای زیگورات با استفاده از هزاران آجر پخته و کتیبه‌دار تزیین شده؛ آجرهای لعاب‌دار، ملات قیر، اندودهای گچی، تزیینات شیشه‌ای و گل میخ‌های سفالی از مصالح به کار رفته در این بنا هستند.
دروازه‌های ورودی بنای زیگورات دوراونتاش (چغازنبیل) توسط مجسمه‌هایی به شکل گاوهای نر از جنس سفال لعابکاری شده محافظت می‌شدند. همچنین در نزدیکی معابد هیشمیتیک و روهوراتیر کوره‌ای وجود دارد که برای پخت سفال‌ها از آن استفاده می‌کردند.
مجموعه باستانی زیگورات چغازنبیل در ۵ طبقه ساخته شده بود، اما در حال حاضر تنها دو طبقه از آن باقی مانده است. زیگورات با اضلاع ۱۰۵× ۱۰۵ متر و ارتفاع تقریبی ۵۳ متر از سطح زمین ساخته شده بود؛ اما امروزه تنها ۲۵ متر از آن باقی مانده است.
ساخت طبقات زیگورات چغازنبیل به نحوی است که ۵ طبقه آن به موازات یکدیگر و از سطح زمین ساخته شده‌اند.
داخل همه طبقات زیگورات از خشت پر شده است؛ به جز طبقات اول و پنجم که توخالی و دارای فضایی اتاق مانند هستند. بافت داخلی دیوارها متشکل از خشت و نمای بیرونی آن با آجر احداث شده است. بعضی از آجرهای استفاده شده در چغازنبیل لعابکاری شده‌اند و بعضی نیز تزییناتی همانند گل‌میخ دارند که در نوع خود از جمله کهنترین کاشی‌های دنیا محسوب می‌شوند. سرتاسر نمای زیگورات، از آجرهایی به خط میخی ایلامی تزیین شده که نمایانگر نام سازنده بنا و هدف از ساخت آن است.
در سمت شمال غرب و جنوب غرب زیگورات دو سکو به شکل دایره قابل مشاهده است که نظرات گوناگونی در ارتباط با کاربری آن‌ها وجود دارد؛ برخی از باستان‌شناسان بر این باورند که این سکوها در آن دوران محل پیشگویی و ستاره‌شناسی، ساعت خورشیدی و یا قربانگاه بوده است.
عبادتگاه‌های خدایان و الهه‌های ایلام (عیلام) در زیگورات چغازنبیل
به جز دو معبد بی‌نام و ناشناخته که در نزدیکی دروازه‌های غربی و جنوب شرقی حصار دوم قرار گرفته‌اند، نام عبادتگاه‌های خدایان و الهه‌های ایلام (عیلام) در زیگورات چغازنبیل از قبیل زیر هستند:
- نپراتپ، الهه‌های روزی دهنده؛
- پی نیکیر، مادربزرگ خدایان؛
- گال، خدای بزرگ ایلام (عیلام)؛
- شیموت، خدای عیلام (ایلام)؛
- منزت، همسر خدای ایلام؛
- نوسکو، خدای آتش؛
- اَدَ، خدای هوا؛
- نین آلی، همسر خدای هوا؛
- روهوراتیر، خدای انزان؛
- هیشمتیک ،همسر خدای انزان؛
- ایشنی کاراب، الهه سوگند.
تصفیه خانه چغازنبیل
برخورداری از تصفیه خانه یکی دیگر از ویژگی‌های منحصربه‌فرد بنای تاریخی زیگورات چغازنبیل است. تصفیه خانه چغازنبیل یکی از قدیمی‌ترین تصفیه خانه‌های دنیا بشمار می‌رود که در نوع خود برای آن دوره بی‌نظیر است. با وجود اینکه رودخانه دز تنها ۳ کیلومتر از معبد فاصله دارد، منبع اصلی تامین آب این تصفیه خانه رودخانه کرخه بود که توسط یک کانال ۴۵ کیلومتری به چغازنبیل می‌رسید. علت اصلی عدم تامین آب از رودخانه دز فاصله زیاد ارتفاع چغازنبیل از سطح رودخانه دز است.
رصدخانه زیگورات چغازنبیل
از دیدگاه باستان‌شناسان مجموعه چغازنبیل که از ۳ بنا تشکیل شده، شامل رصدخانه خورشیدی یا تقویم آفتابی برای محاسبه گردش خورشید و سال‌شمار بوده است. همچنین از رصدخانه زیگورات چغازنبیل برای استخراج تقویم و شناسایی روزهای ابتدایی و میانی هر فصل سال یا اعتدالین بهاری و پاییزی و انقلاب‌های تابستانی و زمستانی استفاده می‌کردند.
در معماری باستان طرح خاص این طاق‌نماها (که از چند قوس پشت‌سرهم که به ترتیب کوچک می‌شوند) از جایگاه ویژه‌ای برخوردار بود. این طرح خاص در معماری ایران باستان ابتدا برای رصد خورشید ساخته می‌شد؛ اما پس از مدتی در دروازه ورودی بناها به عنوان تزیین مورد استفاده قرار می‌گرفت.
آجرهای سازنده خورشید‌سنج‌های چغازنبیل که با طرح خاص به شکل هشت ضلعی هستند مختص رصد خورشید احداث شده‌اند. نوشته‌های روی این آجرها به وضوح نشان‌دهنده این واقعیت هستند که سازه مدور کاربری رصدخانه داشته است.
روی این آجرها نوشته شده: «من اونتاش گال، پسر هومنانومنا، شاه انزال و شوش، بنای محترمی در اینجا ساختم؛ یک سیان کوک. در سال‌ها و روزهای پرشمار پادشاهی طولانی به دست آوردم. من یک شونشوایرپی برای خدای گال و اینشوشیناک (سیان کوک) بنا نهادم.»
معنی دو کلمه اصلی «سیان کوک» و «شونشووایرپی» تا کنون مشخص نشده است. اما به گفته باستان‌شناسان به احتمال زیاد مفهوم رصد گاه و رصد خانه را می‌رساند.
همانطور که در طرح خورشید‌سنج‌ها دیده می‌شود، تغییرات زاویه مابین کناره‌های خورشید‌سنج‌ها با تغییرات زاویه طلوع خورشید در ابتدای هر یک از فصول سال برابر است. طراحی این خورشید‌سنج‌ها به صورتی است که زمان طلوع یا غروب خورشید با تماشای سایه‌های ایجاد شده از آن، ابتدا یا وسط هر یک از فصل‌ها را می‌توان تشخیص داد.
روی کتیبه چغازنبیل چه چیزی نوشته شده است؟
بر روی کتیبه‌ای که در چغازنبیل پیدا شد نوشته‌هایی دیده می‌شود که از اونتاش گال بر روی آن حکاکی شده است. متن حکاکی شده روی کتیبه زیگورات چغازنبیل:
«به نقل از اونتاش گال: من آجرهای طلایی را حکاکی کردم و برای خدایان گال و اینشوشیناک این مأوا را ساختم و این مکان مقدس را هدیه کردم، باشد که کارهای من که هدیه‌ای است برای خدایان گال و اینشوشیانک پذیرفته شود.»
«من زیگورات شوش را که از آجرهایی با سنگ لاجورد لعاب شده بود، شکستم. معابد ایلام را با خاک یکسان کردم و شوش را به ویرانه‌ای بدل ساختم. به دست من ندای انسانی و فریاد شادی از آنجا رخت بربست.»
چگونه به زیگورات چغازنبیل برویم؟
همانطور که پیش از این هم گفتیم زیگورات چغازنبیل در استان خوزستان ونزدیکی شهر باستانی شوش قرار دارد. برای رسیدن به چغازنبیل دو مسیر وجود دارد. در مسیر اول باید از شوشتر به سمت کشت و صنعت کارون بروید که ادامه این راه به چغازنبیل می‌رسد. در مسیر دوم باید به جاده اهواز-شوش بروید که به سمت هفت تپه منحرف می‌شود. این مسیر بعد از هفت تپه به چغازنبیل منتهی می‌شود.
هفت تپه نیز یکی از آثار باستانی استان خوزستان است که بازدید از آن خالی از لطف نیست. این محوطه باستانی از چندین تپه تشکیل شده و تقریبا در فاصله ۱۰ کیلومتری از جنوب شرق دزفول قرار دارد. به گفته باستان‌شناسان هفت تپه در سده ۱۵ پیش از میلاد، زمان حکومت ایلامی‌ها و پادشاهی تپتی‌اهر مرکز مهم سیاسی بوده و بعد از آن دزفول به مرکز قدرت سیاسی ایلامی‌ها تبدیل شده است. از آنجایی‌که هفت تپه در میانه راه چغازنبیل قرار دارد توصیه می‌کنیم سری هم به این محوطه تاریخی ارزشمند بزنید.
توصیه‌های در خصوص بازدید از چغازنبیل
هنگام سفر به چغازنبیل به خاطر داشته باشید امکانات رفاهی استاندارد در این منطقه وجود ندارد. بهتر است از آب معدنی برای نوشیدن آب استفاده کنید و در فصل گرما به خاطر داشته باشید برای جلوگیری از آفتاب‌سوختگی از کرم ضد آفتاب، کلاه و عینک آفتابی استفاده کنید چون هیچ سایه‌بانی در این منطقه وجود ندارد. بهتر است از خوردن غذا در رستوران‌های میان‌راه بپرهیزید چون ممکن است به خاطر گرمای هوا دچار مسمومیت شوید. برای بازدید از محوطه باستانی چغازنبیل باید بلیط تهیه کنید. محوطه دارای سرویس بهداشتی است و نزدیک‌ترین پمپ بنزین به این بنای تاریخی در شهر شوش قرار دارد.
